Vol. 49 Núm. 1 (2023): Cuadernos de Prehistoria y Arqueología de la Universidad Autónoma de Madrid
Artículos

Alimentando a las legiones. Epigrafía anfórica romano?republicana de Mértola (Portugal)

Publicado junio 20, 2023

Palabras clave:

romanización, comercio, Hispania Ulterior, ánforas, estampillas, tituli picti
Cómo citar
García Fernández, F. J., Filipe, V., Sáez Romero, A. M., Palma, M. F., & García Vargas, E. . (2023). Alimentando a las legiones. Epigrafía anfórica romano?republicana de Mértola (Portugal). Cuadernos De Prehistoria Y Arqueología De La Universidad Autónoma De Madrid, 49(1). https://doi.org/10.15366/cupauam2023.49.1.007

Resumen

Presentamos un conjunto inédito de estampillas anfóricas y tituli picti de época romano?republicana documentados en las excavaciones realizadas entre los años 2005 y 2006 en el solar de la Biblioteca Municipal de Mértola. La mayor parte aparecieron en contexto, en pequeños basureros o grandes niveles de vertidos asociados a la muralla de la ciudad, que pueden fecharse en el último tercio del siglo II a. C. Se trata del grupo de epígrafes anfóricos más numeroso y variado de los registrados en la vertiente occidental del estrecho de Gibraltar y, en general, en la costa atlántica peninsular, para esta cronología. Reúne un nutrido grupo de estampillas de tradición púnica, tanto de procedencia occidental como norteafricana, así como también griegas y latinas, a los que se suman varios tituli picti sobre envases púnicos e itálicos. Entre ellas destacan algunas improntas inéditas o escasamente documentadas, sobre todo entre los sellos púnicos, mientras que los tituli picti revelan nuevos datos sobre el inicio de la actividad de los posesores itálicos en el Mediterráneo occidental. Además del examen detallado de cada espécimen, se realiza un análisis del significado de este conjunto en el estudio del tráfico de mercancías en el occidente

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Albuquerque, P. y García Fernández, F.J. (2017): “Mértola entre el Bronce Final y el inicio de la

presencia romana: problemas y perspectivas de investigación”. Habis, 48: 7?30.

Almeida, R. y Arruda, A.M. (2005): “As ânforas de tipo Mañá C em Portugal”. Atti del V Congresso Internazionale di Studi Fenici i Punici. Palermo: 1319?1329.

Alves, C. (2014): “Os castella do Baixo Alentejo. O caso do Monte Manuel Galo”. En C. Fabião y J. Pimenta (coords.): Actas do Congresso Conquista e Romanização do Vale do Tejo. Cira Arqueologia, 3. Vila Franca de Xira: 385?403.

Aranegui Gascó, C. (2002): “Las ánforas con marca Magón”. En L. Rivet y M. Sciallano (coords.): Vivre, produire et échanger: reflets méditerranéens. Mélanges offerts à Bernard Liou. Montagnac: 409?415.

Aranegui Gascó, C. (2010): “The West African amphorae (II BC ? I AD)”. En C. Carreras Monfort y R. Morais (eds.): The Western Roman Atlantic

Façade. A study of the economy and trade in the Mar Exterior from the Republic to the Principate. B.A.R. International Series, 2162. Oxford: 197?200.

Arruda, A.M. (2007): “A Idade do Ferro do Sul de Portugal. Estado da Investigação”. Madrider Mitteilungen, 42: 114?139. <https://doi.org/

34780/1d48?bl37>.

Arruda, A.M. y Almeida, R. (1999): “As importações de vinho itálico para o território actualmente português: contextos, cronologias e significado”. En J.G. Georges y F.G. Rodríguez Martín (eds.): Économie et Territoire en Lusitanie Romaine. Collection de la Casa de Velázquez, 65. Madrid: 307?337.

Arruda, A.M. y Sousa, E. (2013): “Ânforas Republicanas de Monte Molião (Lagos, Algarve, Portugal)”, Spal, 22: 101?141. <https://doi.org/10.12795/spal.2013.i22.05>.

Arruda, A.M., Barros, P., Lopes, V. (1998): “As cerâmicas áticas de Mértola”, Conimbriga, 37: 121?150.

Arruda, A.M., Viegas, C., Bargão, P. y Pereira, R. (2006): “A importação de preparados de peixe em Castro Marim: da Idade do Ferro à Época

Romana”. En C. Tavares da Silva y J. Soares (eds.): Simposio Internacional Produção e Comércio de Preparados Piscícolas durante a Proto?história e a Época Romana no Ocidente da Península Ibérica. Homenagem a Françoise Mayet. Setúbal Arqueológica,

Setúbal: 153?176.

Arteaga Matute, O., Castañeda Fernández, V., Herrero Lapaz, N. y Pérez Rodríguez, M. (2001): “Los hornos tardopúnicos de Torre Alta (San Fernando, Cádiz). Excavación de urgencia de 1997”. Anuario Arqueológico de Andalucía, 1997, vol. III: 128?136.

Asensio i Vilaró, D., Devenat i López, L. y Sanmartí i Greco, J. (1999): “Les importacions amforals d’origen púnic a la costa de Catalunya en època Tardorrepublicana”. El Vi a la Antiguitat: economia, producció i comerç al Mediterrani Occidental: II Col·loqui Internacional d’Arqueologia Romana. Monografies Badalonines, 14. Badalona: 66?73.

Bargão, P. (2006): As importações anfóricas do Mediterrâneo durante a Época Romana Republicana na Alcáçova de Santarém. Dissertação de Mestrado em Pré?história e Arqueologia, Universidade de Lisboa. Lisboa. <https://repositorio.ul.pt/handle/10451/447> (cons. 27?08?2021).

Barros, P. (2008): “Mértola durante os séculos VI e V a. C.”. En J. Jiménez Ávila (ed.): Sidereum Ana I: El río Guadiana en época post?orientalizante. Mérida: 399?414.

Barros, P. (2010): “Mértola entre os séculos VI e III a.C.”. Mainake, 32 (1): 417?436.

Barros, P. (2012): “O Bronze Final na região de Mértola”. En J. Jiménez Ávila (ed.): Sidereum Ana II: El Guadiana en el Bronce Final. Mérida:

?227.

Belén Deamos, Mª y Fernández Miranda, M. (1978): “La Tiñosa (Lepe, Huelva) 1978”. Huelva Arqueológica, IV: 197?297.

Beltrán Lloris, M. (1970): Las ánforas romanas de España. Zaragoza.

Beltrán Lloris, M. (2013): Azaila. Estado de la cuestión en el año 2013. Caesaraugusta, 83. Zaragoza.

Benquet, L. y Grizeaud, J.J. (2009): “Découvertes récentes dans le quartier Saint?Roch à Toulouse (Haute?Garonne)”. SFECAG, Actes du Congrès

de Colmar. Marseille: 655?670.

Benquet, L. y Olmer, F. (2002): “Les amphores”. J.M. Blázquez Martínez, C. Domergue y P. Sillières (eds.): La Loba (Fuenteobejuna, Cordoue,

Espagne). La mine et le village minier antiques. Bordeaux: 295?331.

Benz, F. (1972): Personal Names in the Phoenician and Punic Inscriptions. A Catalogue, Grammatical Study and Glossary of Elements. Studia Pohl, 8. Rome.

Bernal?Casasola, D. y Cottica, D. (eds.) (2020): Scambi e commerci in area vesuviana: I dati delle anfore dai saggi stratigrafici I.E. (Impianto Elettrico) 1980?81 nel Foro di Pompei. Oxford.

Bezeczky, T. (2013): The Amphorae of Roman Ephesus. Forschungen in Ephesos, 15 (1). Wien.

Blanco Arcos, F.J., Gutiérrez López, J.M., García Vargas, E., Reinoso del Río, M.C. y Sáez Romero, A.M. (2022): “Un fragmento de ánfora itálica

Dr. 1 con titulus pictus procedente de Mesas de Asta”. Boletín de la SECAH ? Ex Officina Hispana, 13: 21?25.

Blanco Arcos, F.J., Reinoso del Río, M.C., Gutiérrez López, J.M., García Vargas, E., Fernández Sánchez, D. y Sáez Romero, A.M. (2022): “Un conjunto de ánforas tardorrepublicanas procedentes del yacimiento de Mesas de Asta (Campaña 1945?46): Viejos datos para nuevas interpretaciones”, Revista de Historia de Jerez, 25: 9?47.

Boardman, J. (1970): Greek Gems and Finger Rings: Early Bronze Age to Late Classical. London.

Bonet Rosado, H., Fumadó Ortega, I., Aranegui Gascó, C., Vives?Ferrándiz Sánchez, J., Hassini, H. y Kbiri Alaui, M. (2005): “La ocupación mauritana”. En C. Aranegui Gascó (ed.): Lixus 2. Ladera Sur. Excavaciones arqueológicas marroco?españolas en la colonia fenicia. Campañas 2002?2003. Sagvntvm Extra, 6. Valencia: 87?140.

Bondì, S.F. (2002): “Un bollo su anfora da Nora”. En M.G. Amadasi Guzzo, M. Liverani y P. Matthiae (eds.): Da Pyrgi a Mozia. Studi sull’archeologia del Mediterraneo in memoria di A. Ciasca. Vicino Oriente, Quaderno 3/1. Roma: 89?92.

Boube, J. (1985?1986): “Un timbre amphorique de P. Veveius Papus à Sala”. Bulletin d’Archéologie Marocaine, 16: 401?404.

Callender, M.H. (1965): Roman Amphorae with Index of Stamps. London.

Capelli, C. y Contino, A. (2013): “Amphores tripolitaines anciennes ou amphores africaines anciennes?”. Antiquités Africaines, 49: 199?208.

Cardoso, J.P. (2013): Ânforas romanas recuperadas em meio subaquático em Portugal. Cascais.

Castren, P. (1975): Ordo populusque Pompeianus. Polity and Society in Roman Pompeii. Rome.

Cavaliere, P. y Piacentini, D. (2012): “Le iscrizioni fenicie e puniche su argilla in Sardegna. Contributi per la creazione di un Corpus”. En M.S.

Cocco, A. Gavini y A. Ibba (eds.): L’Africa Romana XIX. Trasformazioni dei paesaggi del potere nell’Africa settentrionale fino alla fine del mondo

antico Roma: 2889?2898.

Cerdá i Juan, D. (1999): El vi en l’ager Pollentinus i en el seu entorn. Col·lecció la Deixa, 3. Palma de Mallorca.

Chabot, J.?B. (1951): “Essai sur le système d’abréviation usité dans l’écriture phénicienne”. Bulletin Archéologique du Comité des Travaux Historiques et Scientifiques, 1943?45: 217?224 y 237?244.

Corzo Sánchez, R. (2000): “El santuario de la Algaida (Sanlúcar de Barrameda, Cádiz) y la formación de sus talleres artesanales”. En J.H.

Fernández y B. Costa (coords.): Santuarios fenicio?púnicos en Iberia y su influencia en los cultos indígenas. XIV Jornadas de Arqueología feniciopúnica. Treballs del Museu Arqueològic d’Eivissa i Formentera, 46. Ibiza: 147?184.

De Francesco, A., Scarpelli, R., Cottica, D., Bernal?Casasola, D., Sáez Romero, A.M., Ciarallo, A. y Buffone, L. (2012): “Anfore puniche gaditane

rinvenute nel Foro di Pompei: risultati preliminari sulla provenienza e tecnologia di produzione”. En M.P. Riccardi y E. Basso (eds.): Atti del

VI Congresso Nazionale di Archeometria. Scienza e Beni Culturali. Bologna: 1?15.

Delattre, A.L. (1905): “Lettre à M. Ph. Berger, membre de l’Académie, inscriptions puniques”. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des Inscriptions et Belles?Lettres, 49 (2): 168?176.

Desy, P. (1989): Les timbres amphoriques de l’Apulie républicaine. Documents pour une histoire économique et sociale. B.A.R. International Series, 554. Oxford.

Díaz García, M. (2000): “Tipocronología de los contextos cerámicos tardo?republicanos en Tarraco”. Empúries, 52: 201?260.

Díaz García, M. (2012): Conjunts ceràmics dels segles ii?i a.C. a Tarragona: producció, comerç i consum a la Tàrraco republicana. Tesis doctoral. Universitat Rovira i Virgili. Tarragona. <https://www.tdx.cat/handle/10803/101528> (cons. 27?08?2021).

Diogo, A.M.D. (1999): “Ânforas provenientes de achados marítimos na costa portuguesa”. Revista Portuguesa de Arqueologia, 2 (1): 235?248.

Diogo, A.M.D. y Trinidade, L. (1993?1994): “Materiais provenientes de Chões de Alpompé (Santarém)”. Conímbriga, 32?33: 263?281. <https://dx.doi.org/10.14195/1647?8657_32_33_15>.

Diogo, A.M.D., Cardoso, J.P. y Reiner, F. (2000): “Um conjunto de ânforas recuperadas nos dragados da foz do rio Arade”. Revista Portuguesa

de Arqueologia, 3 (2): 81?118.

Empereur, J.Y. y Hesnard, A. (1987): “Les amphores hellénistiques”. En P. Lévêque y J.?P. Morel (eds.): Céramiques Hellénistiques et Romaines II. Centre de Recherches d’Histoire Ancienne, 70. Paris: 9?71.

Fabião, C. (1987): “Ânforas romanas republicanas de um depósito de Mértola, no Museu Nacional de Arqueologia e Etnologia”. O Arqueólogo Português, 4 (5): 125?148.

Fabião, C. (1989): Sobre as ânforas do acampamento romano da Lomba do Canho (Arganil). Lisboa.

Fabião, C. (1998a): “O vinho na Lusitânia: reflexões em torno de um problema arqueológico”. Revista Portuguesa de Arqueologia, 1 (1): 169?198.

Fabião, C. (1998b): O Mundo indígena e a sua romanização na área céltica do território hoje português. Dissertação de Doutoramento em Arqueologia. Universidade de Lisboa. Lisboa. <https://repositorio.ul.pt/handle/10451/44209> (cons. 27?08?2021).

Fabião, C. y Guerra, A. (dirs.) (2016): Marcas de ânforas romanas na Lusitânia (do Museu Nacional de Arqueologia de Lisboa ao Museo Nacional de Arte Romano de Mérida). Corpus International des Timbres Amphoriques, 19. Lisboa.

Fernández Fernández, A. (2010): “Rías Baixas and Vigo (Vicus Eleni)”. En C. Carreras Monfort y R. Morais (eds.): The Western Roman Atlantic

Façade A study of the economy and trade in the Mar Exterior from the Republic to the Principate. B.A.R. International Series, 2162. Oxford: 229?237.

Ferrer Albelda, E. (2015): “El ‘signo de Tanit’ en la península ibérica”. En A. Bernabé Pajares y J.A. Álvarez?Pedrosa Núñez (eds.): Orientalística en tiempos de crisis. Actas del VI Congreso Nacional del Centro de Estudios del Próximo Oriente. Zaragoza: 167?180.

Filipe, V. (2010): “As ânforas de tradição pré romana de Mesas do Castelinho, Almodôvar”, Revista Portuguesa de Arqueologia, 13: 57?88.

Filipe, V. (2015): “As ânforas do teatro romano de Olisipo (Lisboa, Portugal): campanhas 2001?2006”. Spal, 24: 129?163. <https://doi.org/10.12795/spal.2015i24.06>.

Filipe, V. (2019): Olisipo, o grande porto romano da fachada atlântica. Economia e comércio entre a República e o principado. Dissertação de Doutoramento em Arqueologia. Universidade de Lisboa. Lisboa. <https://repositorio.ul.pt/handle/10451/38619> (cons. 27?08?2021).

Finkielsztejn, G. (2004): “Koan amphorae imported in the southern Levant in the hellenistic period”. En K. Höghammar (ed.): The Hellenistic

polis of Cos. State, Economy and Culture. Uppsala: 153?164.

Fourmont, M. (2012): “Fornaci da vasaio dell’isolato FF1 Nord e produzione anforica nella Selinunte punica (Sicilia)”. FACEM: Provenance Studies on Pottery in the Southern Central Mediterranean from the 6th to the 2nd c. B.C. Publicación on line (versión 06/12/2020). <https://facem.at/project/papers.php> (cons. 27?08?2021).

Fraser, P.M. y Matthews, E. (1987): A lexicon of Greek personal names I. The Aegean islands, Cyprus, Cyrenaica. Oxford.

Frutos Reyes, G. de y Muñoz Vicente, A. (1994): “Hornos púnicos de Torre Alta (San Fernando, Cádiz)”. En J.M. Campos Carrasco, J.A. Pérez

Macías y F. Gómez Ruiz (coords.): Arqueología en el entorno del Bajo Guadiana: Actas del Encuentro Internacional de Arqueología del Suroeste. Huelva: 393?414.

Garcés i Estalló, I. y Saula i Briansó, O. (1996): “La sitja tardo?ibèrica dels Missatges (Tàrrega, l’Urgell)”. Urtx, 9: 7?66.

García Fernández, F.J., Ferrer Albelda, E., Rodríguez Corral, J., Sáez Romero, A.M. y Castiñeira Rey, J. (2020): “La presencia fenicio?púnica en los confines de Iberia”. En S. Celestino Pérez y E. Rodríguez González (coords.): IX Congreso Internacional de Estudios Fenicios y Púnicos, vol. IV. MYTRA, 5. Mérida: 1347?1364.

García Fernández, F.J., García Vargas, E., Sáez Romero, A.M., Filipe, V., Palma, Mª.F. y Albuquerque, P. (2020): “Mértola entre la Edad del

Hierro y la Romanización: nuevos datos a partir de las excavaciones de la Biblioteca Municipal”. Arqueología Medieval, 15: 5?24.

García Hernández, F. (1986): El yacimiento ibérico del Tossal de la Cala (Benidorm). Los materiales depositados en el Museo Arqueológico Provincial de Alicante. Memoria de Licenciatura, Universidad de Alicante. Alicante. <https://www.marqalicante.com/contenido/genericas/El%20yacimiento%20iberico%20del%20Tossal%20de%20la%20Cala%201986.pdf> (cons. 27?08?2021).

García Vargas, E. (1998): La Producción de Ánforas en la Bahía de Cádiz en Época Romana (Siglos ii A. C. ? iv D. C.). Écija.

García Vargas, E. (2007): “Hispalis como centro de consumo desde época tardorrepubblicana a la antigüedad tardía”. Anales de Arqueología Cordobesa, 18: 317?360.

García Vargas, E. y Florido del Corral, D. (2010): "The Origin and Development of Tuna Fishing Nets (Almadrabas)”. En T. Bekker?Nielsen y

D. Bernal?Casasola (coords.): Ancient Nets and Fishing Gears. Proceedings of the International Workshop. Cádiz?Aarhus: 205?227.

Heras Mora, F.J. y Bustamante Álvarez, M. (2007): “Contribución al estudio de las ánforas tardorrepublicanas del enclave militar de «El Santo» de Valdetorres”. Vipasca, 2 (2): 318?324.

Hesnard, A. (1977) “Note sur un atelier d’amphores Dr. 1 et Dr. 2?4 près de Terracine”. Mélanges de l’Ecole française de Rome. Antiquité, 89 (1): 157?168.

Hesnard, A. y Lemoine, C. (1981): “Les amphores du Cécube et du Falerne. Prospections, typologie, analyses”. Mélanges de l’École française de Rome. Antiquité, 93 (1): 243?295.

Hourcade, D., Lopes, V. y Labarthe, J.?M. (2003): “Mértola: La muraille de l’Âge du Fer”. Revista Portuguesa de Arqueologia, 6 (1): 175?210.

Lamour, C. y Mayet, F. (1980): “Glanes amphoriques: I. Région de Béziers et Narbonne”. Études Héraultaises, 1: 3?16.

Lawall, M.L. (2007): “Hellenistic stamped Amphora Handles”. En V. Mitsopoulos?Leon y C. Lang?Auinger (eds.): Die Basilika am Staatsmarkt

in Ephesos. 2. Teil: Funde klassischer bis römischer Zeit. Forschungen in Ephesos, IX/2/3. Wien: 28?60.

Liou, B. (1975): “Direction des recherches archéologiques sous?marines”. Gallia, 33: 571?605.

López Amador, J. J. y Ruiz Gil, J. A. (2010): “Las ofrendas del santuario púnicogaditano de la Algaida (Sanlúcar de Barrameda)”. En E. Mata

Almonte (coord.): Cuaternario y arqueología. Homenaje a Francisco Giles Pacheco. Cádiz: 271?281.

Loughton, M.E. y Alberghi, L. (2015): “The Ancient Tripolitanian Amphora: the evidence from France and the recent excavation at Toulouse

‘caserne Niel’”. Journal of Roman Pottery Studies, 16: 106?130.

Luaces, M. (2015): “Anfora del tipo T?9.1.1.1 de probable origen gaditano en un contexto de consumo francés”. Boletín de la SECAH ? Ex Officina Hispana, 6: 25?28.

Luís, L. (2003a): As cerâmicas campanienses de Mértola, Lisboa.

Luís, L. (2003b): “Ânforas republicanas de Mata- Filhos (Mértola)”. Revista Portuguesa de Arqueologia, 6 (2): 363?382.

Macias, S. (2006): Mértola. O último porto do Mediterrâneo, vols. I?III. Mértola.

Gateau, F. (1990): “Amphores importées durant le IIe s. av. J.C. dans trois habitats de Provence occidentale: Entremont, le Baou?Roux, Saint-Blaise”. Documents d’Archéologie Méridionale, 13: 163?183.

Grace, V.R. y Savvatianou?Petropoulakou, M. (1970): “Les timbres amphoriques grecs”. En Ph. Bruneau y Th. Homolle (eds.): Exploration

Archéologique de Délos. Fascicule XXVII, L’Îlot de la Maison des Comédiens. Paris: 277?382.

Hein, A., Georgopoulou, V., Nodarou, E. y Kilikoglou, E. (2008): “Koan amphorae from Halasarna: investigations in a Hellenistic amphora production centre”. Journal of Archaeological Science, 35: 1049?1061. <https://doi.org/10.1016/j.jas.2007.07.009>.

Heras Mora, F.J. (2015): Arqueología de la implantación romana en los cursos Tajo?Guadiana (siglos ii y i a.n.e.). Tesis doctoral. Universitat Autònoma de Barcelona. Barcelona. <https://www.tesisenred.net/handle/10803/385928> (cons. 27?08?2021).

Madeira, M.J. (1986): “Subsídios para o estudo do material anfórico dos Castella da zona de Castro Verde”. Actas do 1º Encontro de Arqueologia da Região de Beja. Arquivo de Beja, 2 (3). Beja: 121?131.

Manacorda, D. (1989): “Le anfore dell’Italia repubblicana: aspetti economici e social”. Amphores romaines et histoire économique. Dix ans de recherche. Actes du colloque de Sienne. Publications de l’École française de Rome, 114. Rome: 443?467.

Manacorda, D. (1994): “Produzione agricola, produzione ceramica e proprietà nella Calabria romana tra repubblica e impero”. Epigrafia della produzione e della distribuzione. Actes de la VIIe Rencontre franco?italienne sur l’épigraphie du monde romain. Publications de l’École française de Rome, 193. Rome: 3?59.

Marlière, E., Torres Costa, J. y Nicolás Mascaró, J.C. de (2014): “Minucias epigráficas pintadas sobre ánforas grecoitálicas de Ibiza y Menorca”. In Amicitia.Miscel·lània d’estudis en homenatge a Jordi H. Fernández. Treballs del Museu Arqueològic d’Eivissa i Formentera, 72. Ibiza: 615?626.

Márquez Villora, J.C. y Molina Vidal, J. (2001): El comercio en el territorio de Ilici. Epigrafía, importación de alimentos y relación con los mercados mediterráneos. Alicante.

Márquez Villora, J.C. y Molina Vidal, J. (2005): Del Hiberus a Carthago Noua. Comercio de alimentos y epigrafía anfórica grecolatina. Col·lecció Instrumenta, 18. Barcelona.

Mateo Corredor, D. (2012): “La importación de aceite tripolitano en Hispania Ulterior durante la época tardorrepublicana”. En A. Castro, D. Gómez, G. González, K. Starczewska, J. Oller, A. Puy, R. Rieraand y N. Villagra (eds.): Estudiar el pasado: aspectos metodológicos de la investigación en Ciencias de la Antigüedad y de la Edad Media. B.A.R. International Series, 2412. Oxford: 119?127.

Mateo Corredor, D. (2015): “Producción anfórica en la costa malacitana desde la época púnica hasta el periodo julioclaudio”. Lvcentvm, 34: 183?206. <https://doi.org/10.14198/LVCENTVM2015.34.07>.

Moran, D. (1972): “Le puits funéraire de Pamiers et son importance dans l’histoire et l’archéologie de la région”. Bulletin de la Société Ariégeoise des Sciences, Lettres et Arts, XXVII (1): 23?70.

Moreno García, M., Pimenta, C.M. y Palma Mª de F. (2017): “Recursos cinegéticos y ganaderos en Myrtilis (Mértola, Portugal), en los inicios

de la Romanización: una aportación desde la Arqueozoología”. Archaeofauna, 26: 179?198. <https://doi.org/10.15366/archaeofauna2017.2>.

Muñoz Vicente, A. (1987): “Las ánforas prerromanas de Cádiz (Informe preliminar)”. Anuario Arqueológico de Andalucía, 1985, vol. III: 471?478.

Muñoz Vicente, A. y Frutos Reyes, G. de (2006): “El complejo alfarero de Torre Alta en San Fernando (Cádiz). Campaña de excavaciones de 1988. Una aportación al estudio de la industria pesquera en la Bahía de Cádiz en época tardopúnica”. Historia de la Pesca en el ámbito del Estrecho: I Conferencia Internacional, vol. II. Sevilla: 705?803.

Nicolás Mascaró, J.C. de (1972): “Materiales arqueológicos de procedencia submarina en el Museu Provincial de Bellas Artes de Mahón”. Revista de Menorca, 63: 225?240.

Nicolás Mascaró, J.C. de (1973): “Etat actuel de l’archéologie sous?marine a Minorque (Baléares)”. Cahiers d’Archéologie Subaquatique, 2: 167?174.

Niveau de Villedary y Mariñas, A.M. (1999): “Ánforas turdetanas, mediterráneas y púnicas del s. III del Castillo de Doña Blanca (El Puerto

de Santa María, Cádiz)”. Actas del XXIV Congreso Nacional de Arqueología, vol. 3. Cartagena: 133?140.

Nonnis, D. (2007): “Merci e mercanti ad Aquileia in età repubblicana: il contributo dell’epigrafia”. En G. Cuscito y C. Zaccaria (eds.): Aquileia dalle origini alla costituzione del Ducato Longobardo. Territorio ? Economia ? Società, vol. I. Antichità Altoadriatiche, LXV. Trieste: 363?392.

Olcese, G. (2011?2012): Atlante dei siti di produzione ceramica (Toscana, Lazio, Campania e Sicilia) con le tabelle dei principali relitti del Mediterraneo Occidentale (iv secolo a. C.?i secolo d.C.). Immensa Aequora, 2. Roma.

Olmer, F. (1997): Les amphores romaines en Bourgogne. Contribution à l’histoire économique de la région dans l’Antiquité, depuis La Tène finale jusqu’au Haut?Empire. Thèse de doctorat. Université de Bourgogne. Dijon. <http://theses.fr/1997DIJOL027> (cons. 27?08?2021).

Palma, M.F. (2009): Arqueologia Urbana na Biblioteca Municipal de Mértola (Portugal) – Contributos para a História local. Trabajo Fin de Máster, Universidad de Huelva. Huelva. <http://hdl.handle.net/10400.26/2163> (cons. 29?08?2021).

Palma, M.F. (2016): “Arqueologia urbana na área de expansão da Biblioteca Municipal de Mértola”. Arqueología Medieval, 13: 5?16.

Palma, M.F. y Gómez, S. (2010): “Níveis islâmicos da Biblioteca Municipal de Mértola”. En J.A. Pérez Macías y E. Romero Bomba (coords.): IV

Encuentro de Arqueología del Suroeste Peninsular. Huelva: 1390?1415.

Palma, M.F. y Rafael, L. (2012): “Vidros, ossos e metais da Intervenção Arqueológica na Biblioteca Municipal de Mértola”. En M.M.M. Deus (ed.): Actas do V Encontro de Arqueologia do Sudoeste Peninsular. Almodóvar: 477?496.

Parker, A.J. (1992) Ancient shipwrecks of the Mediterranean & the roman Provinces. B.A.R. International Series, 580. Oxford.

Parreira, J. (2009): As ânforas romanas de Mesas do Castelinho. Dissertação de Mestrado em Arqueologia. Universidade de Lisboa. Lisboa.

<http://hdl.handle.net/10451/446> (cons. 29?08?2021).

Pascual Berlanga G. y Ribera i Lacomba, A. (2002): “Las ánforas tripolitanas antiguas en el contexto del Occidente Mediterráneo”. En L. Rivet y M. Sciallano (coords.): Vivre, produire et échanger: reflets méditerranéens. Mélanges offerts à Bernard Liou. Montagnac: 303?318.

Pascual Berlanga G. y Ribera i Lacomba, A. (2015): “Eastern amphorae in Valentia (1st century BC?3rd century AD) and Pompeii (1st century

BC to AD 79)”. En S. Demesticha (ed.): Per terram, per mare. Seaborne trade and the distribution of Roman amphorae in the Mediterranean.

Uppsala: 269?286.

Perea, A. y Olmos, R. (2018): “El poder en sus manos”. En L. Prados Torreira, C. Rueda Galán y A. y Ruiz Rodríguez (eds.): Bronces ibéricos. Una

historia para contar: Libro homenaje al prof. Gérard Nicolini. Madrid?Jaén: 535?566.

Pimenta, J. (2005): As ânforas romanas do Castelo de São Jorge (Lisboa). Trabalhos de Arqueologia, 41. Lisboa.

Pimenta, J. (2007): “A importação de ânforas de preparados piscícolas em Olisipo (séculos II?I a. C.)”. En L. Lagóstena Barrios, D. Bernal?Casasola y A. Arévalo González (eds.): Cetariae 2005. Salsas y salazones de pescado en Occidente durante la Antigüedad. Actas del Congreso Internacional. B.A.R. International Series, 1686. Oxford: 221?233.

Pimenta, J. y Arruda, A.M. (2014): “Novos dados para o estudo dos Chões de Alpompé – Santarém”. Estudos Arqueológicos de Oeiras, 21: 375?392.

Pimenta, J., Tavares da Silva, C., Soares, J. y Pereira, T.R. (2019): “Revisitando o espólio das escavações de A. I. Marques da Costa em Chibanes: os dados proto?históricos e romano?republicanos”. Ophiusa, 3: 45?79. <https://doi.org/10.51679/ophiussa.2019.48>.

Ramon Torres, J. (1995): Las ánforas fenicio?púnicas del Mediterráneo central y occidental. Col·lecció Instrumenta, 2. Barcelona.

Ramon Torres, J. (2004): “La producción anfórica gaditana en época fenicio?púnica”. Las industrias alfareras y conserveras fenicio?púnicas de la Bahía de Cádiz. Actas de los XVI Encuentros de Historia y Arqueología. Córdoba: 63?100.

Ramon Torres, J. (2008): “El comercio púnico en Occidente en época tardorrepublicana (siglos II/?I): una perspectiva actual según el tráfico de productos envasados en ánforas”. En J. Uroz, J. Noguera y F. Coarelli (coords.): Iberia e Italia: modelos romanos de integración territorial. IV Congreso Histórico-Arqueológico Hispano-Italiano. Murcia: 67?100.

Ramos Forqués, A. (1962): “Excavaciones en la Alcudia”. Noticiario Arqueológico Hispánico, V (1956-1961): 91?97.

Rego, M., Guerrero Chamizo, O. y Gómez Toscano, F. (1996): “Mértola: una ciudad mediterránea en el contexto de la edad del hierro del Bajo Guadiana”. Actas de las I Jornadas Transfronterizas sobre la Contienda Hispano?portuguesa, vol. I. Aroche: 119?132.

Ribera Lacomba, A. (1998): La fundació de València. La ciutat a l’època romanorepublicana (segles ii?i a. De C.). Estudios Universitarios, 71. Valencia.

Ribera Lacomba, A. (2013): “Los pecios del litoral ibérico y la fundación (138 a. C.) y destrucción de Valentia (75 a. C.)”. En G. Olcese (ed.): Workshop Ricerche archeologiche, archeometriche e informatiche per la ricostruzione dell’economia e dei commerci nel bacino occidentale

del Mediterraneo (metà iv sec. a. C. ? i sec. d.C.). Atti del convegno. Immensa Aequora, 3. Roma: 455?468.

Rizzo, G. (2014): “Le anfore, Ostia e i commerci mediterranei”. En C. Panella y G. Rizzo (eds.): Ostia VI. Le Terme del Nuotatore. Roma: 65?440.

Sáez Romero, A.M. (2008): La producción cerámica en Gadir en época tardopúnica. B.A.R. International Series, 1819. Oxford.

Sáez Romero, A.M. (2014): “Fish Processing and Salted?Fish Trade in the Punic West. New Archaeological Data and Historical Evolution”. En

E. Botte y V. Leitch (eds.): Fish & Ships. Production et commerce des salsamenta durant l’Antiquité. Bibliothèque d’Archéologie Méditerranéenne et Africaine, 17. Aix?en?Provence: 159?174.

Sáez Romero, A.M. (2016): “Ramon T?8211 (Costa Bética Ulterior)”. Amphorae ex Hispania. Paisajes de producción y de consumo. <http://amphorae.icac.cat/amphora/ramon-t-8211-baetica-ulterior-coast> (cons. 29?08?2021).

Sáez Romero, A.M. (2018): “¿Tipologías mediterráneas vs. tipologías locales? Valoraciones metodológicas a partir de una nueva propuesta de

sistematización de la producción anfórica gaditana”. Ex Officina Hispana – Cuadernos de la SECAH, 3: 39?80.

Sáez Romero, A.M. y Ferrer Albelda, E. (2018): “Dioses de barro. Sellos con simbología religiosa de la producción anfórica de Gadir (siglos IV?II a. C.)”. En A. Navarro Ortega y E. Ferrer Albelda (coords.): Trabajo Sagrado. Producción y Representación en el Mediterráneo Occidental

durante el I Milenio a. C. Spal Monografías, 25. Sevilla: 271?308.

Sáez Romero, A.M., Luaces, M. y Moreno Pulido, E. (2016): “Late Punic or Early Roman? A 2nd Century B C deposits from Gadir/Gades (Cadiz

Bay, Spain)”. HEROM: Journal on Hellenistic and Roman Material Culture, 5 (1): 27?77. <http://dx.doi.org/10.11116/HEROM.5.1.3>.

Sáez Romero, A.M., García Fernández, F.J., Ferrer Albelda, E., Rodríguez?Corral, J. y Rey Castiñeira, J. (2019): “Proyecto Estrímnides: resultados

preliminares”. En E. Ferrer Albelda (coord.): La ruta de las Estrímnides: navegación y conocimiento del litoral atlántico de Iberia en la Antigüedad. Monografías de GAHIA, 4. Alcalá de Henares?Sevilla: 571?652.

Sáez Romero, A.M., Zamora López, J.A., García Fernández, F.J. y Palma, Mª F. (2021): “Una nueva estampilla púnica procedente de las excavaciones de la biblioteca municipal de Mértola (Portugal). Interrogantes y perspectivas en el estudio del sellado anfórico occidental”. Madrider Mitteilungen, 62: 388?429. <https://doi.org/10.34780/df1b?b2di>.

Sanmartí i Greco, E. (1985): “Sobre un nuevo tipo de ánfora de época republicana de origen presumiblemente hispánico”. En M. Picazo y

E. Sanmartí i Greco (eds.): Ceràmiques gregues i hel·lenístiques a la Península Ibèrica. Taula rodona amb motiu del 75è aniversari de les excavacions d’Empuries. Monografies emporitanes, 7. Barcelona: 133?141.

Santos García, A. (2017): “Historia social y conformación de las culturas del trabajo y organización empresarial entre los siglos XVIII y XIX”. En D. Florido del Corral (coord.): Las almadrabas suratlánticas andaluzas. Historia, tradición y patrimonio (siglos xviii?xxi). Sevilla: 29?74.

Shtaerman, E.M. (1951): “Keramicheskiye kleyima iz Tiri”. KSIIMK, 36: 31?49.

Soria, V. y Palma, Mª.F. (2017): “A cerâmica tipo Kuass em Mértola (Portugal): um artefacto valioso?”. Archivo Español de Arqueología, 90: 77?96. <https://doi.org/10.3989/aespa.090.017.004>.

Solá Solé, J.M. (1965): “Miscelánea púnico?hispana III”. Sefarad, 25 (1): 27?48.

Sousa, E. (2009): A Cerâmica de tipo Kuass no Algarve. Cadernos da UNIARQ, 4. Lisboa.

Sousa, E. (2017): “Sobre o início da romanização do Algarve: 20 anos depois”. Archivo Español de Arqueología, 90: 195?218. <https://doi.org/10.3989/aespa.090.017.009>.

Sousa, E. y Arruda, A. M. (2010): “A gaditanização do Algarve”. Mainake, XXXII (2): 951?974.

Spier, J. (1992): Ancient Gems and Finger Rings. Catalogue of the Collections. Malibu.

Tchernia, A. (1984): Le vin de l’Italie romaine. Essai d’histoire économique d’après les amphores. Rome.

Tchernia, A., Pomey, P. y Hesnard, A. (1978): L’épave romaine de La Madrague de Giens (Var). Fouilles de l’Institut d’Archéologie Méditerranéenne. XXXIVe Supplément a Gallia. Paris.

Teichner, F. (2008): Entre tierra y mar/Zwischen Land und Meer: Architektur und Wirtschaftsweise ländlicher Siedlungsplätze im Süden der römischen Provinz Lusitanien (Portugal). Studia Lusitana, 3. Merida.

Ulbert, G. (1984): Cáceres el Viejo. Ein spa?trepublikanisches Legionslager in Spanisch-Extremadura. Madrider Beiträge, 11. Mainz am Rhein.

Van der Werff, J. H. (1989): “L. Eumachii. À propos d’une marque d’amphore trouvée à Nimègue”. Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 39: 357?376.

Viegas, C. (2011): A ocupação romana do Algarve. Estudo do povoamento e economia do Algarve central e oriental no período romano. Estudos & Memórias, 3. Lisboa.

Zamora López, J.A. (2005): “Un bollo punico da Puig de la Nau de Benicarló (Castellón) e la questione della stampigliatura anforica nell’occidente mediterraneo”. Studi Epigrafici e Linguistici sul Vicino Oriente Antico, 22: 53?71.

Zamora López, J.A. (2010): “Poenica Hispana I: documentos epigráficos fenicio?púnicos inéditos, mal conocidos o sujetos a nuevo examen procedentes de la Península Ibérica y su entorno”. Mainake, XXXII (1): 335?353.

Zamora López, J.A. (2012): “Con el pincel extranjero”. En G. Del Olmo Lete, J. Vidal y N. Wyatt (ed.): The Perfumes of Seven Tamarisks. Studies in Honour of Wilfred G. E. Watson. Alter Orient und Altes Testament, Band 394. Munster: 293?314.

Zamora López, J.A. (2014): “Un testimonio epigráfico inédito procedente del Puig del Molins (Ibiza) un dipinto fenicio?púnico sobre ánfora con una posible indicación metrológica”. In Amicitia. Miscel ·lània d’estudis en homenatge a Jordi H. Fernández. Treballs del Museu Arqueològic d’Eivissa i Formentera, 72. Ibiza: 637?644.

Zamora López, J.A. y Niveau de Villedary y Mariñas, A.M. (2008): “Una nueva estampilla epigráfica sobre ánfora púnica hallada en la necrópolis

de Cádiz”. Habis, 39: 57?78.

Zevi, F. (1995): “Personaggi della Pompei sillana”. Papers of the British School at Rome, LXIII: 1?24.